گناه شناسی

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّه بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ‏[1]

و بعضى از مردم سخنان بیهوده را مى‏خرند، تا مردم را از روى نادانى، از راه خدا گمراه سازند و آیات الهى را به استهزا گیرند؛ براى آنان عذابى خوارکننده است!

شأن نزول:

بعضى از مفسران گفته‏اند: آیه مورد بحث، درباره «نضر بن حارث» نازل شده است.

او مرد تاجرى بود که به «ایران» سفر مى‏کرد، و در ضمن، داستان‏هاى «ایرانیان» را براى «قریش» بازگو مى‏نمود، مى‏گفت: اگر «محمّد» براى شما سرگذشت «عاد و ثمود» را نقل مى‏کند، من داستان‏هاى «رستم و اسفندیار»، و اخبار «کسرى‏» و سلاطین عجم را باز مى‏گویم!، آنها دور او را گرفته، استماع قرآن را ترک مى‏گفتند.[2]

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ (279) فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُونَ ا 280 وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى‏ مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ‏ تَعْلَمُونَ‏ (281) وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ‏ (282) بقره

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و آنچه از (مطالبات) ربا باقى مانده، رها کنید؛ اگر ایمان دارید!

اگر (چنین) نمى‏کنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیکار خواهند کرد! و اگر توبه کنید، سرمایه‏هاى شما، از آن شماست (اصل سرمایه، بدون سود) نه ستم مى‏کنید، و نه برشما ستم وارد مى‏شود.

و اگر (بدهکار،) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایى، مهلت دهید! و (در صورتى که به راستى قدرت پرداخت را ندارد،) براى خدا به او ببخشید بهتر است؛ اگربدانید!

و از روزى بپرهیزید که در آن روز، شما را به سوى خدا باز مى‏گردانند؛ سپس به هر کس (پاداش) آنچه را انجام داده، بازپس داده مى‏شود؛ و به آنها ستم نخواهد شد.

شأن نزول:

در «تفسیر على بن ابراهیم» آمده است: پس از نزول آیات ربا، شخصى به نام «خالد بن ولید» خدمت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله حاضر شده عرضه داشت: پدرم چون با «طائفه ثقیف» معاملات ربوى داشت و مطالباتش را وصول نکرده بود وصیت کرده است مبلغى از سودهاى اموال او که هنوز پرداخت نشده است، تحویل بگیرم آیا این عمل براى من جایز است؟

بسم الله الرحمن  الرحیم

انَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ انْ تُؤَدُّوا الْاماناتِ الى اهْلِها وَ اذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ انْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ انَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ انَّ اللَّهَ کانَ سَمِیعاً بَصِیراً. [1]

2- خداوند به شما فرمان مى‏دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید! و هنگامى که میان مردم داورى مى‏کنید، به عدالت داورى کنید! خداوند، اندرزهاى خوبى به شما مى‏دهد خداوند شنوا و بیناست.

امانتداری از مهم‏ترین فضایل اخلاقى و ارزشهاى اسلامى و انسانى است که با تأکید فراوان در قرآن و احادیث از آن یاد شده است و علماى اخلاق و سالکان الى الله اهمیت فوق العاده‏اى براى آن قائلند، و به عکس خیانت از بزرگترین گناهان و نکوهیده‏ترین رذایل اخلاقى است.

آنچه در این مقاله می خوانید:

واژه امانت در قرآن

دایره امانت در زندگی انسان

تفسیر آیه

شأن نزول آیه

امانت و خیانت در روایات

• لزوم رعایت امانت در هر چیز کوچک و بزرگ
• خیانت در امانت نشانه بی ایمانی
• راست گویى و اداء امانت نسبت به نیکوکار و بدکار جزء تعلیمات همه انبیاء
• لزوم رعایت امانت نسبت به همه حتی شقی ترین افراد
• رسیدن صاحب امانت به مقامات عالی
• خیانت موجب فقر
• امانت به منزله رأس اسلام
• امانت موجب سلامتی در دنیا و آخرت

«یا ایُّهَا الَّذِینَ آمَنَوا اجْتَنِبُوا کَثِیْراً مِنَ الظَّنِ انَّ بَعْضَ الظَّنَّ اثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لایَغْتَبْ بَعْضُکُم بَعْضاً[1]؛

ترجمه: اى کسانى که ایمان آورده‏اید از بسیارى از گمان‏ها بپرهیزید چرا که پاره‏اى از گمان‏ها گناه است و (در کار دیگران) تجسّس نکنید، و یکدیگر را غیبت ننماید ..».

موضوعاتی که در این پست بدانها پرداخته می شود:

معنی واژه تجسس و جاسوسی

حرمت و ممنوعیت تجسس

تجسس عُمَر

تجسّس در روایات

• منع از تجسّس
• موجب رسوایی تجسس کننده
• از زشت‏ترین عیوب و بدترین گناهان
• محروم شدن از دوستان و دوستی مردم

پیامدهاى سوء اجتماعی تجسّس‏

• سبب نفرت مردم از جستجوگر
• سبب بدبینى و بى‏ اعتمادى
• سبب کینه‏ توزى و عداوت
• سبب برملا شدن اسرار خود متجسس

سرچشمه‏هاى این رذیله اخلاقى

• 1- سوءظن و بدبینى
• 2- آلودگى به گناهان و عیوب مختلف
• 3- حسد و کینه توزى و عداوت و تکبر و خود برتر بینى
• 4- ضعف ایمان

استثنائات‏ تجسس

• 1- سازمان‏هاى اطلاعاتى‏
• 2- سازمان‏هاى بازرسى
• 3- تجسّس در مسائل شخصى سرنوشت ساز

درمان‏ مرض تجسس

در میان صفات رذیله شاید کمتر صفتى به اندازه غرور زیان‏ آور و مرگبار باشد. پیامدهاى غرور تمام زندگى انسان را تحت تأثیر خود قرار مى‏دهد و دنیا و آخرت راتباه مى‏کند. مذمّت از این خوى زشت در احادیث بازتاب گسترده‏اى دارد، که بیانگر آثار زیانبار غرور هستند که به تعدادی از آنها اشاره می شود:

1.طولانی تر بودن مستی غرور از مستی شراب (حجاب عقل و فهم)

2. کانون شرّ

3. غرور نشانه بی عقلی

4. قطع کردن اسباب نجات

5. عامل بدبختى و هلاکت

6. حجاب پذیرش موعظه

7. کشنده بودن و مایه شکست در زندگى و سبب عقب افتادگى

8. سبب فساد و تباهى

9. مانع از عاقبت اندیشى

10.سبب ندامت و پشیمانى

11.تهیدستی در دنیا و آخرت

12. سبب توقف تکامل انسان

بسم الله الرحمن الرحیم

یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ[i]

اى انسان، چه چیز تو را در باره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته است؟

راستى چه عامل و انگیزه‏اى تو را فریفت و زشت را زیبا و باطل را حق و بیداد را، در نظرت دادگرى جلوه داد تا او را نافرمانى کنى و به گناه دست‏یازى؟!

بعضى از بزرگان علم اخلاق گفته ‏اند غرور از صفات زشتى است که هر گروهى به نوعى به آن گرفتارند هر چند اسباب و درجات غرور آنها مختلف است.

اسباب غرور و خودبینى بسیار زیاد است و مغروران گروه‏هاى مختلفى هستندکه به برخی از آنها اشاره می شود:

1. جهل و نادانى

2. علم و دانش

3. عبادت و عمل صالح

4. مغرور شدن به لطف و کرم و مغفرت خدا

5. دنیا و زرق و برق دنیا

وَ لا تَمْشِ‏ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً [1]

و در [روى] زمین به نخوت گام برمدار چرا که هرگز زمین را نمى‏توانى شکافت و در بلندى به کوهها نمى‏توانى رسید.

تفسیر

این آیه مبارزه با کبر و غرور است و با تعبیر زنده و روشنى مؤمنان را از آن نهى مى‏کند، روى سخن را به پیامبر ص کرده، مى‏گوید:" در روى زمین از روى کبر و غرور، گام برمدار" (وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً[2])" چرا که تو نمى‏توانى زمین را بشکافى! و طول قامتت به کوه‏ها نمى‏رسد"!

(إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا).

اشاره به اینکه افراد متکبر و مغرور غالبا به هنگام راه رفتن پاهاى خود را محکم به زمین مى‏کوبند تا مردم را از آمد و رفت خویش آگاه سازند، گردن به آسمان مى‏کشند تا برترى خود را به پندار خویش بر زمینیان مشخص سازند! ولى قرآن مى‏گوید: آیا تو اگر پاى خود را به زمین بکوبى هرگز مى‏توانى زمین را بشکافى یا ذره ناچیزى هستى بر روى این کره عظیم خاکى.

وَ نَادَى فِرْعَوْنُ فِى قَوْمِهِ قَالَ یَا قَوْمِ الَیْسَ لِى مُلْکُ مِصْرَ وَ هَذِهِ الْانْهَارُ تَجْرِى مِنْ تَحْتِى افَلَاتُبْصِرُونَ* امْ انَا خَیْرٌ مِنْ هَذَا الَّذِى هُوَ مَهِینٌ وَ لَایَکَادُ یُبِینُ‏[1]

فرعون در میان قوم خود ندا داد و گفت: «اى قوم من! آیا حکومت مصر از آن من نیست؟ و این نهرها تحت فرمان من جریان ندارد؟ آیا نمى‏بینید؟!- مگر نه این است که من از این مردى که از خانواده و طبقه پستى است و هرگز نمى‏تواند فصیح سخن بگوید بهترم؟!».

تفسیر

یکى از رذایل اخلاقى و بیماری های قلبی که نه تنها در میان علماى اخلاق معروف و مشهور است بلکه در میان توده‏هاى مردم نیز از جمله صفات زشت شناخته شده مى‏باشد «غرور» است. این صفت رذیله موجب از خود بیگانگى و جهل نسبت به خویشتن و دیگران و فراموش کردن موقعیّت فردى و اجتماعى خود و غوطه‏ ور شدن در جهل و بى‏خبرى است.

غرور انسان را از خدا دور مى‏کند و به شیطان نزدیک مى‏سازد، واقعیّت‏ها را در نظر او دگرگون مى‏کند و همین امر سبب خسارت‏هاى شدید مادّى و معنوى مى‏گردد.