گناه شناسی

بسم الله الرحمن الرحیم

یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ[i]

اى انسان، چه چیز تو را در باره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته است؟

راستى چه عامل و انگیزه‏اى تو را فریفت و زشت را زیبا و باطل را حق و بیداد را، در نظرت دادگرى جلوه داد تا او را نافرمانى کنى و به گناه دست‏یازى؟!

بعضى از بزرگان علم اخلاق گفته ‏اند غرور از صفات زشتى است که هر گروهى به نوعى به آن گرفتارند هر چند اسباب و درجات غرور آنها مختلف است.

اسباب غرور و خودبینى بسیار زیاد است و مغروران گروه‏هاى مختلفى هستندکه به برخی از آنها اشاره می شود:

1. جهل و نادانى

2. علم و دانش

3. عبادت و عمل صالح

4. مغرور شدن به لطف و کرم و مغفرت خدا

5. دنیا و زرق و برق دنیا

1. جهل و نادانى

جهل و نادانى‏ یکى از مهمترین اسباب غرور است، از پیامبر گرامى آورده‏اند که به هنگام تلاوت آیه فوق مى‏فرمود: «غَرَّ جَهلُهُ» نادانى و ناآگاهى انسان او را در برابر خداى توانا و زندگى‏بخش به ورطه غرور و غفلت کشاند.

در حدیثى دیگر  از امیر مؤمنان مى‏خوانیم: «مَنْ جَهِلَ اغَرَّ بِنَفْسِهِ وَ کَانَ یَوْمُهُ شَرّاً مِنْ امْسِهِ؛ کسى که جاهل است مغرور به خویشتن مى‏شود و امروزش بدتر از دیروز اوست»![ii]

2. علم و دانش

علم و دانش ‏ یکى دیگر از اسباب غرور است، همان گونه که جهل و نادانى سبب غرور مى‏شود. مغروران به علم و دانش و آنها کسانى هستند که وقتى به مقامى از علم مى‏رسند غرور و خودبینى بر آنها عارض مى‏شود، جز افکار خویشتن را نمى‏بینند و براى افکار دیگران ارزشى قائل نیستند، گاه خود را از مقرّبان الهى مى‏پندارند و قطعاً اهل نجات! اگر کسى کمترین انتقادى از آنها کند ناراحت مى‏شوند و از همه انتظار احترام و پذیرش و قبول را دارند!

گاه مى‏شود که افراد کم ظرفیّت با فراگرفتن علم ناچیزى و خواندن کتاب و یا کتابهایى بر مرکب غرور سوار مى‏شوند و خود را شکننده صد قفل و صد زنجیر مى‏دانند چرا که تنها صرف میرِ میر را خوانده‏اند! و این بدترین نوع غرور است که عالم و دانشمند را هم از نظر ارزش علمى ساقط مى‏کند و هم از جهت ارزش اجتماعى!

در حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏خوانیم که به ابن مسعود فرمود: «یَابْنَ مَسْعُود! لَاتَغْتَرَّنَّ بِاللَّهِ وَ لَاتَغْتَرَّنَّ بِصَلَاحِکَ وَ عِلْمِکَ وَ عَمَلِکَ وَ بِرِّکَ وَ عِبَادَتِکَ؛ اى ابن مسعود! به (کرم) خدا مغرور نشو و همچنین به صالح بودن و علم و عمل و نیکوکارى و عبادت‏هایت»![iii]

3. عبادت و عمل صالح

در این حدیث به عوامل دیگر غرور از جمله اعمال صالح، انفاق در راه خدا و عبادات اشاره شده که هر کدام از آنها مى‏تواند عاملى براى مستى غرور گردد.

افراد صالح کم ظرفیّتى را مى‏بینیم که هرگاه توفیق انجام عبادات یا اعمال نیکى پیدا مى‏کنند ناگهان بر مرکب غرور سوار شده و خود را اهل نجات و سعادت مى‏شمرند و همه مردم در نظرشان کوچک مى‏شوند و همین امر باعث هلاکتشان مى‏گردد.

4. مغرور شدن به لطف و کرم و مغفرت خدا

یکى دیگر از عوامل غرور، مغرور شدن به لطف و کرم و مغفرت خداست، افرادى هستند که بى‏محابا و جسورانه گناه مى‏کنند، هنگامى که از آنها سؤال شود این چه کار زشتى است که شما انجام مى‏دهید؟ مى‏گویند: خداوند کریم و غفور و رحیم است، خدایى را که ما مى‏شناسیم از آن بالاتر است که گناهان این بنده ناچیز را به رخ او بکشد و به خاطر آن ما را مجازات کند، اصولًا اگر ما گناه نکنیم عفو و کرم خدا چه مى‏شود؟

این گونه افکار انحرافى و سخنان غیر منطقى جرأت آنها را در گناه بیشتر مى‏کند و باعث سقوط و هلاکتشان مى‏شود!

به همین دلیل در قرآن و روایات اسلامى از این نوع غرور شدیداً نهى شده است در آیه 6 سوره انفطار مى‏خوانیم: «یَا ایُّهَا الْانْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ؛ اى انسان! چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟»

امیر مؤمنان علیه السلام در تفسیر این آیه مى‏فرماید: «یَا ایُّهَا الْانْسَانُ مَا جَرَّأَکَ عَلَى ذَنْبِکَ؟ وَ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ؟ وَ مَا انَّسَکَ بِهَلَکَةِ نَفْسِکَ؟!؛ اى انسان! چه چیز تو را بر گناهت جرأت داده؟ و چه چیز تو را در برابر پروردگارت مغرور ساخته؟ و چه چیز تو را به هلاکت خویشتن علاقه‏مند کرده است».[iv]

فرق است بین کسى که گناه مى‏کند و جسور است و گویى خود را طلبکار مى‏داند و بین کسى که گناهى از او سرزده و شرمنده است و امید به رحمت حق دارد، اوّلى بر مرکب غرور سوار است و دومى دست به دامن لطف پروردگار زده است.

5. دنیا و زرق و برق دنیا

دیگر از اسباب غرور که گروه زیادى را در کام خود فرو برده است دنیا و زرق و برق دنیا، مال، مقام، جوانى، زیبایى و قدرت است.

افراد کم ظرفیّت همین که به یکى از این امور نایل شوند فراموش مى‏کنند که اینها عاریتى است و همیشه در معرض زوال و نابودى قرار دارد. این فراموشى سبب خودبینى و غرور آنها مى‏شود و این غرور آنها را از خدا دور و به شیطان نزدیک و آلوده به انواع گناهان مى‏سازد.

در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السلام مى‏خوانیم: «الدُّنْیَا حُلُمٌ وَ الْاغْتِرَارُ بِهَا نَدَمٌ؛ دنیا خواب و خیالى بیش نیست و مغرور شدن به آن سبب پشیمانى است»! [v]

در حدیثى از همان بزرگوار مى‏خوانیم: «لَاتَغُرَّنَّکَ الْعَاجِلَةُ بِزُورِ الْمَلَاهِى، فَانَّ الْلَهْوَ یَنْقَطِعُ، وَ یُلْزِمُکَ مَا اکْتَسَبْتَ مِنَ الْمَآثِم؛ دنیا تو را با سرگرمى‏هاى باطل نفریبد و مغرور نسازد چرا که سرگرمى‏ها پایان مى‏یابد و گناهش بر تو باقى مى‏ماند»![vi]

از شگفتیها این است که همه مردم با چشم خود زوال سریع نعمت‏ها و از میان رفتن اموال و ثروت‏ها و سقوط حکومت‏ها و قدرت‏هاى دنیوى را همه روز با چشم خود مى‏بینند، امّا هنگامى که خودشان به آن مى‏رسند چنان مغرور مى‏شوند که فکر مى‏کنند آنچه مربوط به آنهاست جاودانى است و هرگز از آنها گرفته نمى‏شود!

آرى اسباب غرور بسیار متنوّع است و رهایى از چنگال آن مشکل و جز در سایه بیدارى و تقوا و سپردن خویش به خداوند و توجّه به زوال سریع نعمت‏ها امکان‏پذیر نیست.

منبع: اخلاق در قرآن، ج‏2 و تفسیر نمونه