گناه شناسی

معانی نه گانه کفر در قرآن

این واژه که بیش از پانصد بار به شکل ها و صیغه های گوناگون در قرآن کریم به کار رفته ، با توجه به اشتقاق از معنای کلی لغوی آن در نه معنا استعمال شده است ؛ به تعبیر دیگر می توان همه موارد استعمال آن را در قرآن در نه معنا دسته بندی کرد :

1 - انکار اصول دین

این نوع کفر ویژه ملحدان ، زنادقه و مادیون است که به طور کلی منکر ماورای ماده اند .

نمونه آیاتی که کفر در آنها بدین معناست ، عبارت است از :

- « کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیاکم ...» ؛ (7)

- « و مامنعهم ان تقبل منهم نفقاتهم الا انهم کفروا بالله ... » ؛ (8)

- « ان الذین یکفرون بالله و رسله ... » ؛ (9)

- « اولئک الذین کفروا بایات ربهم ولقائه » ؛ (10)

- « ... و من یکفر بالله و ملائکته و کتبه و رسله و الیوم الآخر فقد ضل ضلالا بعیدا » . (11)

2 - انکار توحید و یگانگی خدا

کفر در این معنا ، معادل « شرک » است و شامل همه مشرکان ، اعم از ثنویه ، قائلان به تثلیث ، بت پرستان و نیز فرقه های مشرک از بین اهل کتاب نیز می باشد . نمونه آیات :

- « لقد کفرالذین قالوا ان الله ثالث ثلثة ... » ؛ (12)

- « لقد کفر الذین قالوا ان الله هو المسیح ابن مریم ...» . (13)

3 - انکار رسالت حضرت محمد (ص)

این نوع از کفر شامل همه مردم - غیر از مسلمان - حتی پیروان دیگر ادیان آسمانی نیز می شود ، که در آیاتی چند مطرح شده است ، از جمله :

- « ویقول الذین کفروا لست مرسلا » ؛ (14)

« ما یود الذین کفروا من اهل الکتاب و لاالمشرکین ان ینزل علیکم من خیر من ربکم ... » . (15)

4 - انکار طاغوت

چنین کفری پسندیده و بر هر مؤمنی بایسته است ؛ زیرا لازمه اعتقاد به خداوند - تبارک وتعالی - کفر ورزیدن به دیگر خدایان و شرکای ادعایی و طاغوت هاست ؛ چنانکه « لا اله » رکن مقدم بر « الا الله » است ؛ به عنوان نمونه :

- « فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقی ... » . (16)

5 - کفران نعمت

کفر بدین معنا در برابر « شکر » و به مفهوم ناسپاسی و به کارگیری نعمت در مسیرناخشنودی خداوند و ولی نعمت است . نمونه آیات :

- « و اذ تاذن ربکم لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید » ؛ (17)

- « هذا من فضل ربی لیبلونی ءاشکر ام اکفر ... » ؛ (18)

- « فاذکرونی اذکرکم واشکروا لی ولاتکفرون » ؛ (19)

- « فکفرت بانعم الله فاذاقها الله لباس الجوع » . (20)

6 - ترک فرایض و وظایف دینی

قرآن کریم در برخی موارد ، ترک واجب و دستورهای دینی ، از قبیل حج را کفر نامیده است ، مانند :

- « ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا و من کفر فان الله غنی عن العالمین » . (21)

7 - ارتکاب معصیت

قرآن کریم در چندین مورد ، اقدام به محرمات و معاصی را کفر خوانده است ، مانند جادوگری شیاطین در زمان حضرت سلیمان که منجر به جدایی زن و شوهر از یک دیگر می شد ، همچنین جنایات و جرایم بنی اسرائیل ، مثل کشتار و آواره کردن مردم بی گناه ، اخاذی و امثال آن .

- « واتبعوا ما تتلوا الشیاطین علی ملک سلیمان و ما کفر سلیمان ولکن الشیاطین کفروا یعلمون الناس السحر ...» ؛ (22)

- « ثم انتم هؤلاء تقتلون انفسکم و تخرجون فریقا منکم من دیارهم تظاهرون علیهم بالاثم و العدوان و ان یاتوکم اساری تفادوهم و هو محرم علیکم اخراجهم افتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض ... » . (23)

8 - بیزاری و برائت

قرآن کریم در چند مورد واژه کفر را به معنای بیزاری به کار برده است ، از آن جمله :

- « ثم یوم القیمة یکفر بعضکم ببعض و یلعن بعضکم بعضا و ماویکم النار و مالکم من ناصرین » ؛ (24)

- « قد کانت لکم اسوة حسنة فی ابراهیم و الذین معه اذ قالوا لقومهم انا براؤا منکم و مما تعبدون من دون الله کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العداوة و البغضاء ابدا حتی تؤمنوا بالله وحده ... » ؛ (25)

- « و قال الشیطان لما قضی الامر ان الله وعدکم وعد الحق و وعدتکم فاخلفتکم ... انی کفرت بما اشرکتمون من قبل ... » . (26)

9 - کشاورزی

قرآن کریم در یک مورد کفر را به معنای کشت و پنهان کردن بذر در زیر خاک به کار برده و بر کشاورزان نام « کفار » اطلاق کرده است :

- « اعلموا انما الحیوة الدنیا لعب و لهو و زینة و تفاخر بینکم و تکاثر فی الاموال والاولاد کمثل غیث اعجب الکفار نباته ثم یهیج فتریه مصفرا» . (27)

در پرتو کلام معصوم (ع)

استعمال کلمه کفر در قرآن کریم ممکن است برای عده ای سبب این ابهام شودکه چرا این معانی یکسان و سازگار نیستند ؟ امام صادق (ع) پاسخ این سؤال را به صورت تحلیلی و تقسیم انواع معانی متعدد کفر برای یکی از راویان بیان داشته و این شیوه دسته بندی آیات و اطلاقات گوناگون را به مسلمانان تعلیم داده است . حضرت در این حدیث شریف اکثر معانی ذکر شده را در پنج گروه دسته بندی کرده که شایسته است آن را به عنوان سند و شاهدی بر تقسیمات معانی کفر و نیز درسی از آن پیشوای بزرگوار نقل کنیم :

زبیری می گوید به امام صادق (ع) عرض کردم : معانی کفر در قرآن را بیان فرمایید !

حضرت فرمود : واژه کفر در کتاب خدا به پنج معنا استعمال شده است :1 - کفر جحود به معنای انکار ربوبیت خداوند و گفته کسانی است که می گویند نه خدایی است و نه بهشتی و نه جهنمی . این عقیده دو گروه از زنادقه است که ادعا می کنند هیچ عاملی جز روزگار ، ما را فانی نمی کند . آنان این دین را بدون تحقیق ، با اندک خوشایندی برای خویش برگزیده اند ، چنانکه خداوند می فرماید : « آنان فقط تابع گمان خویش هستند . » و درباره آنها می فرماید : « آنان که کافر شدند - چه آنان را انذار کنی یا نه - ایمان نخواهند آورد . » ؛ یعنی یگانه پرست نخواهند شد .

2 - معنای دیگر ، انکار آگاهانه است . چنین کسی حقانیت چیزی را که برایش اثبات شده ، انکار می کند ، چنانکه خداوند می فرماید : « آنان در حالی که یقین به آن داشتند ، ظالمانه و برتری جویانه انکارش کردند » .

3 - کفران نعمت ، چنانکه خداوند سخن حضرت سلیمان را نقل می کند که : « این تفضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که شکر خواهم کرد یا کفران خواهم ورزید . هر کسی شکر نمود ، برای خودش شکر کرده و هر کس کفران بورزد ، پس خدای من بی نیاز و بخشنده است . » و فرمود : « اگر شکر کنید افزونتان خواهم کرد و اگر کفران ورزید ، همانا عذاب من سخت است . » و فرموده است : « پس به یاد من باشید تا به یاد شما باشم و شکر مرا به جای آرید و کفران من نورزید » .

4 - ترک آن چه را که خداوند بدان امر کرده است ، چنانکه فرموده است : « آنگاه که از شما پیمان گرفتیم که خون خویش را مریزید و یک دیگر را از دیارتان بیرون نکنید ، شما اقرار کردید و شهادت دادید ، سپس اکنون خویشتن را می کشید و گروهی از خودتان را از دیارشان اخراج می کنید و بر آنان با گناه و تجاوز غلبه می کنید و اگر خویش را اسیر شما کنند ، فدیه می گیرید و حال آن که اخراج آنان بر شما حرام بوده است . آیا به برخی از کتاب خدا ایمان می آورید و به برخی دیگر کفر می ورزید ؟ پس مجازات آن دسته از شما که این گونه عمل کنند ، چیست ؟ »

خداوند به موجب ترک دستور الهی نسبت کفر به آنها داده است ، و گرچه نسبت ایمان هم به آنان داده است ، اما ایمان را از آنها نپذیرفته ، هیچ سودی برایشان نزد خدا ندارد .

« پس مجازات این گروه از شما که چنین کنند چیست ، غیر از خواری در زندگی دنیا ؟ و در روز قیامت به سوی سخت ترین عذاب رانده می شوند و خداوند از کردار شما غافل نیست » .

5 - برائت و بیزاری ، چنانکه خداوند سخن حضرت ابراهیم را نقل می کند که به گمراهان امتش گفت : « ما از شما بیزاریم و بین ما و شما دشمنی و بغض همیشگی است ، تا وقتی که شما ایمان به خدای یگانه آورید . » و چنانکه خداوند بیزاری ابلیس را از دوستانش ( برخی از آدمیان ) نقل می کند که : « من از شرک ورزیدن سابقتان نسبت به خودم بیزاری می جویم . » و فرمود : « شما غیر از خدا بت هایی را اتخاذ کردید که فقط به خاطر علاقه های دنیوی است ، اما روز قیامت هر گروه از شما از دیگری بیزاری خواهد جست و او را لعن خواهد کرد » . (28)

در پایان یاد آور می شود که دقت در حدود و مرزهای هریک از معانی ذکر شده ، لازم است ؛ زیرا ممکن است گروهی از افراد مشمول کفر و کافر به بعضی از معانی باشند و مشمول کفر به معانی دیگر نباشند . باید دقت داشت که احکام و قوانین ویژه هر معنا ، به مشمولان همان معنا اختصاص دارد و نباید به منسوبان به کفر در معانی دیگر ، سرایت داده شود ؛ مثلا یهود و نصارا کافر به معنای سوم هستند ، اما کافر به معنای اول نیستند . باید دقت شود که آیات مربوط به کافران به معنای اول ، بر اهل کتاب تطبیق نشود . دیگر معانی ذکر شده نیز چنین اند .

7 . بقره (2) آیه 28 .8 . توبه (9) آیه 54 .9 . نساء (4) آیه 150 .10 . کهف (18) آیه 105 .11 . نساء (4) آیه 136 .12 . مائده (5) آیه 73 .13 . همان ، آیات 17 و 72 .14 . رعد (13) آیه 43 .15 . بقره (2) آیه 105 .16 . همان ، آیه 256 .17 . ابراهیم (14) آیه 7 .18 . نمل (27) آیه 40 .19 . بقره (2) آیه 152 .20 . نحل (16) آیه 112 .21 . آل عمران (3) آیه 97 .22 . بقره (2) آیه 102 .23 . همان ، آیه 85 .24 . عنکبوت (29) آیه 25 .25 . ممتحنه (60) آیه 4 .26 . ابراهیم (14) آیه 22 .27 . حدید (57) آیه 20 .28 . اصول کافی ، ج 2 ، باب وجوه کفر ، ص 389 .