گناه شناسی

در رابطه با آثار عمومی گناهان، روایات بسیار است.

برای روشن شدن اثرات و نتایج عمومی معصیتها، چند روایت را ذکر می‌کنیم:

زائل شدن نعمتها

حضرت امیر ـ علیه السّلام ـ فرمودند:

ما زالَتْ نِعمَةٌ و لا نَضارَةُ عَیشٍ إلاّ بذُنوبٍ اجتَرَحُوا ، إنّ اللّه َ لَیسَ بِظَلاَّمٍ لِلعَبیدِ .

برآورده نشدن حاجت‌های دنیائی

امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمودند:

بنده درخواست حاجتی از حوائج دنیائی می‌کند. پس اراده خدا بر آن قرار می‌گیرد که آنرا تا زمانی نزدیک یا تا مدّت زمانی طولانی‌تر و آرام آرام برآورده کند. پس بنده در آن هنگام گناه می‌کند. از آنرو خداوند به ملکی که موکّل است حاجت او را برآورده کند فرمان می‌دهد که: حاجتش را برآورده نکن و من او را محروم می‌کنم، پس او مرا ناخشنود کرده است و سزوار محرومیّت از سوی من شده است.[2]

پیامدهای گناهان منحصر به عالم پس از مرگ و عالم قیامت نبوده، بلکه در این دنیا نیز دارای آثار شومی است که بلافاصله پس از انجام گناه، بر ضرر شخص معصیت کار جریان می‌یابد.

در روایتی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌خوانیم:

«... اِنَّ العَمَلَ السَّیِّیَ اَسْرَعُ فی صاحِبِهِ مِنَ السِّکّینِ فِی اللَّحْمِ»[1]

بی‌تردید تأثیر عمل سوء و کردار ناشایست در صاحب آن از تأثیر کارد در گوشت سریعتر است.

بنابراین همانگونه که فاصله‌ای بین حرکت کارد و بریده شدن گوشت نیست، بین گناه و اثر آن نیز فاصله وجود ندارد و بلافاصله پس از انجام گناه، تمامی هستی در مقابل او به عکس العمل برمی‌خیزد.

با مراجعه به روایات در این زمینه، مشاهده می‌شود که آثار گناهان به دو دسته تقسیم می‌شوند:[2]

1. آثار عمومی گناهان

هر گناه به میزانی این آثار را داراست. از جملة این آثار است:

زائل شدن و برداشته شدن نعمتها.

برآورده نشدن حاجتهای دنیائی.

محروم شدن از روزی.

مبتلا شدن به گرفتاریها و مصیبت‌ها.

تسلّط خدا ناشناسان.

«آنانکه بر مَرکبِ طاعت می‌نشینند در بهشت فرود می‌آیند و در آن منزل می‌کنند» و «با طاعت است که بهشت نصیب اهل تقوا می‌گردد» و «در آخرت سایه خداوند سبحان بر اهل طاعت گسترده است».

این سخنانِ شیوا، مضامین کلام امیر مؤمنان ـ علیه السّلام ـ است که ما را به طاعت الهی فرا می‌خواند.[1]

در روایات می‌خوانیم که: «دوستان ما آنانند که اهل طاعتند، و اهل معصیت دشمنان ما هستند، به خدا قسم که ولایت ما جز با عمل بدست نمی‌آید».[2]

امام باقر ـ علیه السّلام:

مَنْ کانَ مطیعاً فَهُوَ وَلیٌّ، وَ مَنْ کانَ عاصیاً فَهُوَ لَنا عَدُوٌّ، وَاللهِ لا تُنالُ وِلایَتُنا اِلاّ بِالْعَمَلِ.

«دوستان ما آنانند که اهل طاعتند، و اهل معصیت دشمنان ما هستند، به خدا قسم که ولایت ما جز با عمل بدست نمی‌آید»

ثواب الاعمال و عقابها، علی محمّد دخیل، (چاپ دارالمرتضی، بیروت) ص 519، عقاب من احبّ اهل البیت و لم یعمل بعملهم.

همه انسانها بطور یکسان و به یک شکل در معرض معصیت نیستند،  بلکه هر کس که تکلیفی به صورت «انجامِ کاری» (واجب) یا «ترکِ کاری» (حرام) بر او متوجه است، از ناحیه آن تکلیف، در معرض نافرمانی و معصیت است.

بنابراین زمینه‌ها و ابعاد معصیت ـ یعنی: «ترکِ واجب» و «انجامِ حرام» ـ نیز برای افراد، متفاوت است.

نتیجه آنکه: دامنة فریضه «توبه» ـ «توبه از معصیت»، «توبه از ترکِ واجب و فعلِ حرام»ـ نیز برای افراد یکسان نبوده و بسیار متفاوت است.

برای شناختِ بهترِ «توبه» و «قلمرو و دامنة فریضة توبه»، باید «واجبات» و «محرّمات» را خوب بشناسیم.

برخی واجبات عمومی است ولی بسیاری از واجبات اختصاص به افرادی خاصّ دارد  و  بر حسب زمان، مکان و موقعیّت و توان افراد و وضع اجتماع و اوضاع مسلمین متفاوت است. یعنی یک فرد معین، در زمانِ خاصّی، ممکن است، دارای تکلیفی باشد، که در زمانهای دیگر آن تکلیف را ندارد. یا اینکه کسی دارای توانی است که به جهت داشتن آن توان، تکلیف بر عهدة اوست (مثل برخی متخصّصین) اما فرد دیگر که دارای آن توان نیست و بلکه زمینه برای کسب آن توان برای او فراهم نبوده است آن تکلیف را ندارد، و همینطور بسیاری از تکالیف که تابع متغیرهای مختلف است، برحسب تغییرِ آنها، متفاوت خواهد بود. و در محرَّمات نیز همینگونه است.

مثال برای واجبات عمومی

پاسخ اجمالی:

هر معصیت و گناهی اطاعتِ غیر خداست، اطاعت شیاطین انس و جن، و اطاعت خواهش نفس، و هوای دل.

« أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ ...» جاثیه 23.

آیا تعجب از کار آنکس نمی‌کنی که هوای نفس خویش را «الهه» و «معبود» گرفته است؟

« أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» یس60.

ای فرزندان آدم، آیا از شما پیمان نگرفتیم که شیطان را «عبادت» و «بندگی» نکنید. بی‌تردید او برای شما دشمنی آشکار است.

پاسخ تفصیلی:

اطاعت خدا، سیر در صراط مستقیم الهی است و نزدیک شدن به مقصود. هرگونه انحراف از طاعت الهی، اطاعت دیگرانی است که بیراهه‌ها را در مقابل انسان به جلوه در می‌آورند. آنچه دیگران به عنوانِ «راه» نشان می‌دهند، سرابی بیش نیست که انسان را از سعادت نهائی خویش و طریق آن، باز می‌دارد و او را تا دل شوره‌زارها می‌کشاند. تمام نیروها و توان انسان را تلف می‌کند و در آخر، «اوست» و «عطش» و «حرارت جانسوز» و «منظرة سراب در مقابل» و «افتادنِ از پا و حسرت و هلاکت».

کسی که در توبه اهمال ورزد و آن را از وقتی به وقتی دیگر پیش اندازد، میان دو خطر عظیم باشد که اگر به فرض از یکی از آنها جان سالم به در برد، از دیگری نتواند به در برد:

اول آن که اجل بدو مهلت ندهد و از غفلت خویش آگاه نگردد جز هنگامی که مرگش فرار رسد و فرصت تدارک از دست رود و درهای تلافی گذشته بسته شود

دوم آن که ظلمت و تیرگی گناهان بر قلبش تراکم یابد تا بر آن، شکل یابد، و زنگار شود به طوری که دیگر محو نشود، چه در اثر هر معصیتی که انسان مرتکب شود، ظلمتی بر قلب پدید می آید؛ چنانکه در آیینه به واسطه دم انسان، ظلمتی پدید می آید. پس چون ظلمت گناهان، بر روی هم انباشته شوند، به صورت زنگار، درآیند؛ چنانکه بخار نفس انسان آیینه را چنین کند. هنگامی که این زنگار بسیار شوند و مدتی طولانی باقی بمانند، در قلب انسان چنان فرو روند که دیگر به هیچ وجه صیقل نپذیرد.

برگرفته شده از: کتاب توبه/ علامه حسن حسن زاده آملی

شناخت بیماریها، اولین گام در پیشگیری و درمان آنهاست، و مسلَّم است که نقش پیشگیری در این زمینه، بسیار مهمتر از درمان است. در این ارتباط واکسینه کردن افراد، از رایج‌ترین و ضروری‌ترین برنامه‌ها برای پیشگیری بسیاری از بیماریهاست که نقش آن کاملاً روشن است.

آنان که بیماریها و پیامدهای آنرا می‌شناسند خود را هرگز در معرض ابتلاء بدان قرار نمی‌دهند. لیکن افراد ناآگاه، با بی‌توجهّی خویش، گذشته از آنکه خود را در معرض خطر قرار می‌دهند، سلامتی اطرافیان را نیز تهدید می‌کنند.

با توجّه به این نکات، شاخت «بیماری گناه» که از تمام بیماریها هلاک کننده‌تر است، برای همه ضرورت تام دارد.

• شناخت، برای پیشگیری از ابتلاء خود و اطرافیان و جامعه.
• شناخت، برای تشخیص وجود آن در خود و دیگران و شناخت، برای درمان آن.

عاقبت درناک عدم پیشگیری و درمان بیماری گناه

آری یقیناً «بیماری گناه»، در مقایسه با انواع بیماریها، از تمام آنها خطرناک‌تر است. اگر سایر بیماریها تب و درد بر انسان عارض می‌کند و برخی اعضای جسم انسان را تهدید می‌کند، بیماری گناه سلامت جسم و جان، هستی اجتماعی، و سرانجامِ زندگی مادّی و معنوی ما را تباه می‌کند و سرنوشت دنیا و آخرت ما را برای همیشه تیره و تار می‌سازد.

اگر شخص معصیت کار از گناه و معصیت خویش، یعنی: «انجام حرام یا ترک واجب» توبه کرد و این توبه بر دیگران ظاهر و آشکار شد، دیگران هیچ تکلیفی نسبت به او نخواهند داشت، امّا اگر توبه نکرد و یا توبة او بر دیگران ظاهر و آشکار نشد، بر دیگران واجب است که او را امر و وادار به توبه نمایند. حتّی اگر شکّ داشته باشند که آیا توبه کرده یانه، باز هم «امر او به توبه» بر آنها واجب است.

«امر به توبه» که توسّط دیگران انجام می‌گیرد، تکلیفی است که خداوند بر عهدة آنان نهاده است، و در صورت کوتاهی در انجام این واجب، مورد عقوبت و عذاب الهی خواهند بود. بنابراین، فرد خطاکار نباید از انجام تکالیف آنان که او را «امر به توبه» می‌کنند، دلگیر و آزرده شود. چرا که دیگران روی خصومت شخصی و برای ایراد گرفتن از او و برای آزردن او این عمل را انجام نمی‌دهند، بلکه آنان به تکلیف و واجب خویش عمل می‌کنند، که در صورت ترک آن، خود گرفتار گناه و معصیت خواهند بود، همانگونه که اگر کسی نماز واجب را ترک کند.

پرسش:

معنی اینکه توبه واجب فوری است، چیست؟

پاسخ:

برخی از واجبات، واجبِ فوری‌اند. این واجبات باید بی‌درنگ بجا آورده شود و تأخیر آنها ولو برای یک لحظه جایز نبوده و معصیت و نافرمانی خداست. پاسخ به سلام[1] و پاک کردن مسجد از نجاست[2].  سلام کننده را باید بلافاصله پاسخ گوییم اگر چه در حال نماز باشیم، پاک کردن مسجد را نیز بر هر کار دیگر حتّی نمازِ واجب مقدّم بداریم.(اگر وقت برای انجامِ آن باقی است بطوریکه بتوانیم پس از طهارت مسجد آنرا در وقت بجای آوریم.)

توبه نیز از اینگونه واجبات است، بنابراین هر لحظه تأخیر آن، معصیت و گناه بوده و برای حتّی یک ثانیه نباید در انجام آن درنگ کرد. پس به محضِ توجّه شخص به خطای خویش در انجامِ حرام یا ترکِ واجب، باید بلافاصله توبه کند، یعنی:

اوّلاً از خطای خود قلباً پشیمان شده و اراده کند که هرگز آن گناه را تکرار نکند.

ثانیاً آنچه را ترک کرده، اگر قضا و کفّاره دارد نسبت به هر دو اقدام کند.[3]

ثالثاً اگر معصیت او موجب خسارت ـ مالی یا آبروئی یا ...‌ـ بر دیگران بوده است، در اولین زمانِ ممکن، آنرا جبران کند.

بی‌تردید کمترین تأخیر در انجام توبه، خود معصیتی دیگر است و خود، توبه دیگری را طلب می‌کند.