گناه شناسی

پذیرش توبه شرایط خاصی دارد. و هر گاه آن شرایط محقق شد، توبه نیز مورد قبول حق تعالی قرار می‌گیرد.

پس نخست باید دانست صفحه دل آدمی آینه تجلی رحمت و غضب خداست و با رجوع به فطرت درونی و حالت قلبی خود می توان از رضایت و عدم رضایت خدا با خبر شد به طوری که اگر آثاری از اصرار بر گناه در دل نمانده و پشیمانی کامل وجود دارد معلوم می شود که خداوند نیز آثاری از گناه را باقی نگذاشته است و توبه را پذیرفته است؛ چنان که  وقتی حضرت موسی علی‌نبیناوآله‌وعلیه‌السلام به خدای متعال عرض کرد: خدایا! مرا به عملی راهنمایی کن که اگر انجام دهم تو از من راضی می‌شوی! خدای متعال فرمود: «أَنَّ رِضَایَ‏ فِی‏ رِضَاکَ بِقَضَائِی‏؛ (کلیات حدیث قدسی، ص158.) به راستی که رضای من در راضی بودن تو به قضای من است.» پس رضایت رابطه‌ای طرفینی است. ازاین‌رو خداوند به حضرت موسی می‌فرماید: اگر تو از کار من راضی باشی و هر چه من برایت مقدر کردم بپسندی و اظهار گله نکنی من هم از تو راضی خواهم بود.
آمرزش از طرف خداوند هم مانند رضا طرفینی و نتیجه توبه از طرف عبد و پذیرش آن است .  
در بحث پذیرش توبه آنچه اهمیت دارد وجود شرایط است . اگر کسی موفق شود  با شرایط که به تعبیر قرآن کریم ،همان توبه نصوح است، توبه نماید. مسئله پذیرش و آمرزش از طرف خداوند قطعی خواهد بود.
عالمان اخلاقی با استفاده از منابع اسلامی فرموده اند: شخص توبه کننده ،حتی اگر پس از توبه نصوح ،به دلایلی دوباره به گناه آلوده گردد،و توبه نماید، پذیرش و آمرزش الاهی را در پی خواهد داشت و این فرایند تا هنگام مرگ ادامه خواهد داشت.

مهمترین شرایط توبه عبارت است از :
1. پشیمانی و ندامت از صمیم قلب و تصمیم بر عدم ارتکاب دوباره .
2. استغفار و طلب بخشش.
3. تصمیم قاطع بر جبران گذشته و ادای حقوق، خصوصا اگر حق الناس باشد.
در ادامه و به منظور توضیح بیشتر در این زمینه به مطلبی از کتاب احیاءالعلوم غزالی به نقل از کتاب ترجمه اخلاق شبر اشاره می کنیم .

(مطالب بیشتر درباره شرایط توبه در اینجا)
ابو حامد غزالى در کتاب احیاء چنین مى گوید :  اگر معنى قبول را فهمیده باشى شک نخواهى داشت که هر توبه صحیحى پذیرفته و مقبول است.  کسانى که به نور بصیرت مى بینند، و از انوار قرآن مدد مى گیرند، مى دانند که هر قلب سلیمى مقبول خدا و در آخرت در جوار او بهره مند از نعمت اوست، و آمادگى دارد که با چشم خود به وجه اللّه بنگرد.  و مى دانند که قلب در اصل، سلیم آفریده شده است زیرا هر نوزادى با فطرت خدا پرستى آفریده مى شود امّا آن سلامت توسط کدورتى که گرد و غبار گناهان بر آن ایجاد مى کنند از دست مى رود .  و مى دانند که آتش ندامت این کدورت و غبار را از بین مى برد و نور حسنه ظلمت سیئة را از بین می برد .
ظلمت معاصى طاقت مقابله با نور حسنات را ندارد، همچنان که ظلمت شب در مقابل نور روز، و همچنانکه کدورت چرک در مقابل سفیدى پاک کننده ها.
همانطور که اگر انسان با لباسى که در تن دارد دست به کارهاى پست بزند لباسش کثیف مى شود، و چون آن را با آب گرم و صابون بشوید پاکیزه مى شود، بکار بردن قلب در شهوات، آن را کثیف مى کند و چون آن را با آب اشک و حرارت ندامت بشوید پاکیزه و طاهر خواهد شد، و هر قلبى پاکیزه و طاهر شد مقبول است، مگر آن که چرک، چنان در طول زمان متراکم شود که در متن لباس نفوذ کند. که در این صورت صابون قادر به دفع و ازاله آن نیست. گناهان نیز این چنینند که چون بر قلب متراکم شوند، و لایه اى از پلیدى تشکیل دهند، دیگر راه بازگشت و توبه وجود ندارد . (ترجمه اخلاق شبر، فصل پنجم، پذیرش توبه)
 گاهى انسان با زبان مى گوید توبه کردم ولى به لباسشویى مى ماند که با زبان بگوید لباس را شستم و وارد عمل نشود، همانطور که این کلام لباس را تمیز نمى کند و نمى تواند صفت موجود در آن را عوض کند، مگر ضد آن صفت را در آن ایجاد نماید، "آن کلام هم باعث سفیدى قلب نمى شود".
قرآن مجید مى فرماید: «و هُو الّذِى یقْبل التّوبه عن عِبادِه» او کسی است که توبه را از بندگان خود می پذیرد.(شوری: 25).
و مى فرماید: «غافِرِ الذّنْبِ وَ قابِلِ التَّوبِ» خدای متعال بخشنده گناهان و توبه پذیر است(غافر: 3).
امام باقر علیه السلام به محمد بن مسلم چنین مى فرماید: وقتى که مؤمن توبه مى کند، گناهان قبل از توبه اش بخشیده مى شود، پس او باید براى بعد از توبه عمل کند. ولى آگاه باشید بخدا قسم این مزیت فقط براى اهل ایمان است .
راوى مى گوید: عرض کردم اگر بعد از توبه و استغفار گناه کرد و آنگاه دوباره توبه نمود چه؟ فرمود: آیا گمان مى کنى اگر بنده مؤمن از گناه خود پشیمان شود و استغفار و توبه کند خدا توبه اش را نمى پذیرد؟ عرض کردم: او چندین بار این کار را کرده، گناه مى کند سپس توبه و استغفار مى نماید .
فرمود: هر گاه بنده با توبه و استغفار برگردد خدا با مغفرت و بخشش بر مى گردد، خدا بخشنده و مهربان است، توبه را مى پذیرد، و سیئات را مى بخشد .
امام صادق علیه السلام فرمود: گاهى انسان گناهى مى کند و خدا به خاطر آن گناه او را به بهشت مى برد .
عرض شد: آیا خدا به خاطر گناه او را به بهشت مى برد؟
 بله او گناهى مى کند ولى همیشه از آن گناه بیمناک، و بر نفس خود غضبناک است، خدا هم او را مى بخشد و داخل بهشت مى کند . البته باید دانست توبه براى کسانى نیست که تمام عمر بدى مى کنند تا زمانى که یکى از آنها را مرگ فرا مى گیرد، در آن حال مى گوید: الان توبه کردم. (نساء، آیه 18).

با این وجود خداوند منان در آیات فراوانی به گناهکاران و کسانی که به نفس خود ستم کرده‌اند و آن را در معرض معصیت قرار داده‌اند، توصیه می‌کند که، توبه کرده و رابطه بین خود و خدا را اصلاح کنند و خداوند همه گناهان ایشان را می‌بخشد، قرآن مجید می‌فرماید: کسانی که توبه کردند و به اصلاح کارهای فاسد خود پرداختند و آن چه را کتمان کرده بودند بیان کنند. در این صورت توبه آن‏ها را می‌پذیرم و من بسیار عذرپذیر و قبول کننده توبه و مهربانم.

چه کسی در وفای به عهد راستگوتر از خداوند است؟ قرآن مجید وعده داده که خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد. بنابراین گناهکاری که به گناه خود اعتراف کرده و از آن پشیمان بوده و عزم جدّی بر ترک گناه و جبران آن را از حق النّاس و حق اللَّه دارد، باید به قبولی توبه خویش و رحمت خداوند، امیدوار باشد. پس از انجام توبه هیچ حالت انتظاری برای قبولی توبه نیست.

امام علی (ع) می‌فرماید: به هرکس که چهار چیز اعطا شد، از چهار چیز محروم نمی‌شود: هرکس دعا کند از اجابتش محروم نمی‌گردد، هرکس توبه نمود، از قبولی آن محروم نشود، هرکس استغفار کرد، ازبخشش آن محروم نمی‌گردد و هرکس شکر نماید از افزون شدن محروم نخواهد شد.

راه‌های علم به پذیرش توبه

از چند روش انسان می‌تواند تا حدودی دریابد که توبه او مورد پذیرش قرار گرفته است یا نه:

الف) احساس آرامش خاصی که پس از دعا و توبه به انسان دست می‌دهد یا احساس سبکی از گناهان و آلودگی‌ها.

ب ) انسان هر مقدار که از گناهان خود پشیمان شده و با تضرع و التجای بیشتر، خدا را بخواند، توبه او مقبول‏‌تر است. بنابراین میزان انقلاب روحی انسان در حال استغفار نیز می‌تواند به‌عنوان یک علامتی به کار آید.

ج ) میزان اعتماد به وعده‏‌های خیر الهی، قابلیت و عنایات خداوند را زیاد می‌کند. پس هر اندازه خدا باوری، توکل و اعتماد به وعده‏‌های او را در خود افزایش دادیم، می‌توانیم بیشتر امیدوار باشیم که ما را پذیرفته است.

د ) هر مقدار که آثار واقعی توبه در اعمال و رفتارهای ما بیشتر مشخص گردد. یعنی رغبت کمتری به گناه و اراده‌ی راسخ‏‌تری در اطاعت پروردگار یابیم، نشان می‌دهد که توبه ما، توبه واقعی‌تری بود و به همین نسبت، مقبول‏‌تر واقع گردیده است.

حضرت امام خمینی(ره) می‌فرمودند: اگر بعد از ماه مبارک رمضان، تغییری در حالات خود یافتید به همان نسبت وارد ضیافت‏ خداوند شده‏‌اید، ولی اگر دگرگونی در شما پدید نیامد، از آن بی‌بهره ماندید.

نکته مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد این است که، آیا ما توانسته‏‌ایم همه شرایط لازم توبه را محقق سازیم؟ آیا حلاوت و شیرینی گناه از جان ما به طور کامل بیرون رفته است؟ این مسئله‌ای است که ما را همیشه در حال خوف و رجا نگه می‌دارد؛ هم امیدوار به لطف و رحمت الهی باشیم؛ هم خوف و واهمه از این که مبادا برخی از شرایط توبه را محقق نساخته باشیم.

منابع:

پرسمان و ایسنا (نقل از کتاب توبه آغوش رحمت، استاد حسین انصاریان، مرکز علمی تحقیقاتی دارالعرفان.)، پایگاه اطلاع رسانی علامه مصباح یزدی، راسخون