گناه شناسی

پرسش:

آیا دروغ گفتن به شوخی از لحاظ اخلاقی جایز است؟

پاسخ:

در روایات از دروغ گفتن به شوخی هم مذمت و نهی شده است.

حضرت علی(ع) می‌فرمایند:

« لَا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ‏ الْإِیمَانِ‏ حَتَّى یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ.[1]

بنده طعم ایمان را نمی چشد، مگر این که دروغ را چه شوخی و چه جدی ترک کند.»

در فرهنگ اسلامی شوخی و مزاح کردن تا آنجا مباح و جایز است که در آن:

1. به دیگران ناسزاگویى نباشد.

2. جز سخن حق در آن نگوید.(سخنان، دروغ، رکیک و زننده و آزار دهنده به زبان نیارد)

3. اعتدال را در آن رعایت کند، افراط و زیاده روى یا تداوم در شوخى نداشته باشد.

4. از شوخی‌هاى خارج از نزاکت بپرهیزد.

نبى اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلّم مى‏فرماید: « إِنِّی لَأَمْزَحُ وَ لَا أَقُولُ إِلَّا حَقّا»[2]

من شوخى مى‏کنم ولى جز حقّ نمى‏گویم.

متأسفانه برخی از ما عادت به مزاح و شوخی آمیخته با دروغ کرده ایم، تصور می کنیم بدون دروغ گفتن نمی توان شوخی کرد؛ در حالی که اگر دقت کنیم می بینیم که هم می توان شوخی کرد و هم می توان دروغ نگفت؛ فقط باید کمی تمرین کرد.

الْمُؤْمِنُ‏ إِذَا کَذَبَ‏ مِنْ ... وَ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِتِلْکَ الْکَذِبَةِ سَبْعِینَ زَنْیَةً أَهْوَنُهَا کَمَنْ یَزْنِی مَعَ أُمِّه‏

اگر مؤمن بدون عذر شرعی دروغ بگوید ... و بنویسد خدا برای او بخاطر این دروغ هفتاد زنا که کمترین آنها مثل این است که با مادر خود زنا کرده باشد.

[ مستدرک الوسائل ، ج 9، ص 86 ]

...إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ کَاذِبٌ کَفَّارٌ. ﴿ زمر: 3 ﴾

خداوند آن کس را که دروغگو و کفران کننده است هرگز هدایت نمی کند.

...إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ.  ﴿غافر :28 ﴾

خداوند کسی را که اسرافکار و بسیار دروغگوست هدایت نمی کند.

از رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) :

ِ الْمُؤْمِنُ إِذَا کَذَبَ مِنْ غَیْرِ عُذْرٍ لَعَنَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ خَرَجَ مِنْ قَلْبِهِ نَتْنٌ حَتَّى یَبْلُغَ الْعَرْشَ فَیَلْعَنُهُ حَمَلَةُ الْعَرْش‏

هرگاه شخص مومن بدون عذر دروغ بگوید ( و از این گناه بزرگ توبه نکند ) ، هفتاد هزار فرشته او را لعنت می کنند و از دل او بوی تعفنی بلند می شود که تا عرش می رسد ، آنگاه حاملان عرش الهی نیز او را لعنت می کنند.

[ مستدرک الوسائل ، ج 9 ، باب تحریم الکذب ، ص 86 ]

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلم :

إِنَّ عَذَابَ الْقَبْرِ مِنَ النَّمِیمَةِ وَ الْغِیبَةِ و َالْکَذِبِ؛

عذاب قبر به خاطر سخن چینی و غیبت و دروغ است.

(مستدرک الوسائل، ج9، ص150)

حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم  به اصحابشان فرمودند: أَلَا أُنَبِّئُکُمْ بِشِرَارِکُمْ آیا شما را به بدترین افرادتان آگاه نکنم؟

عرض کردند: بله ای رسول خدا. فرمود: الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّةِ الْبَاغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعَایِبَ بدترین افراد آنهایی هستند که به سخن چینی می روند و در میان دوستان جدایی می افکنند و در جستجوی عیب برای افراد صالح و پاکدامن اند.(کافی، ج2، ص369)

با این وجود خیر و صلاح در اعراض از این افراد و به دوستی نکردن با آنان است تا اینکه از شرشان در امان بمانیم.

در کتب روایی و تاریخی درباره شرارتهای این افراد حکایتها فراوان است، از جمله اینکه آورده اند که مردى طالب غلامى شد و خواست که او را از صاحبش ‍ خریدارى کند.
فروشنده گفت : این غلام هیچ عیبى ندارد، جز آنکه سخن چینى و نمام است .
خریدار گفت : اگر چنین است ، من بدان راضى هستم و سرانجام او را خرید. اما چند روزى نگذشت که غلام ، بر سر عادت معهود رفت و شروع به نمامى و فتنه انگیزى نمود.
در آغاز، به سراغ زن ارباب رفت و به او گفت : شوهرت به تو علاقه ندارد و در صورت است همسر دیگرى اختیار کند اما من مى توانم با موى سرش او را سحر کنم تا از این تصمیم منصرف شود و علاقه اش به تو پایدار بماند.
زن ساده لوح گفت : من چگونه مى توانم وسیله این کار را فراهم کنم ؟

برای آنکه تصور صحیحی از موضوع داشته باشیم، مناسب است، ابتدا توجه کنیم که مسلمانان، در چه مواردی دروغ را جایز می دانند. مطابق مشهور دو موضع اصلی برای جواز دروغ وجود دارد:

۱- اصلاح بین مردم؛ امام صادق(ع) فرمود: انّ اللَّه أحبّ الکذب فی الإصلاح... و أبغض الکذب فی غیر الاصلاح؛( میزان الحکمة، عنوان ۳۴۶۶، حدیث ۱۷۴۷۴.) خداوند دروغ گفتن را در مورد اصلاح بین مردم دوست دارد ... و دروغ را در غیر اصلاح دشمن دارد.
۲- دفع شر ظالمان؛ امام صادق(ع) فرمود: الکذب مذموم الاّ فی امرین: دفع شر الظلمه و اصلاح ذات البین؛ (میزان الحکمة، عنوان ۳۴۶۶، حدیث ۱۷۴۷۶.) کذب بد است مگر در دو مورد: با دروغ شر ظالمی را از خود یا از دیگران دفع کند، یا با دروغ بین دو نفر اصلاح ایجاد کند.

این در کنار مذمت های فراوان اسلام نسبت به دروغ گویی است از جمله آنکه:

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می فرمایند : هر گاه بنده دروغ بگوید، از بوى گندى که پدید آورده است فرشته یک میل از او دور مى شود. (الترغیب و الترهیب : ٣/٥٩٧/٣٠.)

همچنین امام على علیه السلام : بزرگترین خطاها (گناهان) نزد خداوند، زبان دروغگوست. (المحجّة البیضاء: ٥/٢٤٣)

ایشان در جمله دیگری می فرمایند : بدترین خصلتها، دروغگویى است. (غرر الحکم : ٥٧٢٨)

حال با توجه به اینکه اسلام به طور کلی، دروغ را بسیار مذموم می داند، و تنها موارد محدود و مشخصی را استثناء کرده، حقیقت امر روشن می شود.

گسترش و تنگی روزی انسان،‌ بدست خداوند است، امّا او این‌کار را بر اساس علم و حکمت خود انجام می‌دهد چرا که فرمود:‌ «إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبیراً بَصیرا؛[اسراء/۳۰] همانا پروردگار تو رزق را براى هر که بخواهد توسعه مى‌‏دهد و براى هر که بخواهد تنگ مى‌‏گیرد، او نسبت به بندگانش، آگاه و بیناست‏»،
با این حال، اعمال انسان‌ها هم در کم یا زیاد شدن روزیشان دخالت دارد، یعنی بعضی از کارهای انسان سبب زیاد شدن روزی او؛‌ و بعضی دیگر سبب کم شدن روزی‌اش می‌شوند.
اعمالی که سبب زیاد شدن رزق انسان می‌شوند:
کارهایی هستند که در زیاد شدن روزی انسان‌ها دخالت دارند مانند:
شکر نعمت [۱]، ایمان و تقوای دسته جمعی (ایمان و تقوای دسته جمعی افراد، سبب گشوده شدن درهای برکات خداوند به روی آنها می‌شود) که قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض؛‏ [اعراف/۹۶] و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان مى‌إ‏آوردند و تقوا پیشه مى‌‏کردند، برکت‌هایی از آسمان و زمین را بر آنها مى‌‏گشودیم‏».
در روایات، هم عوامل زیادی برای زیاد شدن روزی انسان‌ها یادآوری شده است:

روایت شده است که مردى به پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله) عرض کرد: اى رسول خدا! چهار کار خوشایند من است: زنا، شرابخوارى، دزدى و دروغ. اما هر کدام را که بفرمایید به خاطر شما ترک مى ‏کنم.

یکی از واجبات شهادت به حق است بدون ملاحظه یکی از طرفین ولو به ضرر خود شخص یا نزدیکان وی باشد،

«یا أیُّها الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِیْنَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ للّهِ وَ لَوْ عَلى أنْفُسِکُمْ أوِ الوالِدَینِ و الْأقْرَبِیْنَ إنْ یَکُنْ غَنِیّا أوْ فَقِیرا فاللّهُ أوْلى بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الهَوَى أنْ تَعْدِلُوا وَ إنْ تَلْوُوا أو تُعْرِضُوا فَإنَّ اللّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرا».