گناه شناسی

آنچه در این مقال می خوانید:

بازیچه کودکانه و لهو و سرگرمى

فریب و غرور

مایه غفلت از آخرت

(عرض) موجود بى ثبات و زوال پذیر

زینت زندگی دنیا

سؤال مهم: چرا خداوند این امور را در نظرها زینت داده؟!

بازیچه کودکانه و لهو و سرگرمى

قرآن در موارد متعدّدى زندگى دنیا را نوعى بازیچه کودکانه و لهو و سرگرمى مى‏شمرد، مى‏فرماید:

«وَ مَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا الّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ ...؛ زندگى دنیا چیزى جز بازى و سرگرمى نیست.»[1]

در جاى دیگر مى‏فرماید: «اعْلَمُوا انَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکَاثُرٌ فِى الْامْوَالِ وَ الْاوْلَادِ ...؛ بدانید زندگى دنیا فقط بازى و سرگرمى و تجمّل پرستى و فخرفروشى در میان شما و افزون‏طلبى در اموال و فرزندان است.»[2]

در حقیقت دنیاپرستان را به کودکانى تشبیه مى‏کند که از همه چیز غافل و بى‏خبرند و تنها به سرگرمى و بازى مشغولند و حتّى خطراتى را که در یک قدمى آنها وجود دارد نمى‏بینند!

بعضى از مفسّران زندگى انسان را به پنج دوران (از کودکى تا چهل سالگى) تقسیم کرده‏اند و براى هر دورانى مدّت هشت سال قائلند و مى‏گویند: هشت سال به بازى مشغول است، هشت سال به لهو و سرگرمى‏ها، هشت سال در بحبوحه جوانى به سراغ زینت و زیبایى مى‏رود، هشت سال به تفاخر و فخرفروشى مى‏پردازد و بالاخره در هشت سال آخر به دنبال تکاثر و افزون‏طلبى در اموال و نیروها مى‏رود و در اینجا شخصیّت انسان تثبیت مى‏شود و این حالت تا آخر عمر ممکن است باقى بماند و در نتیجه مجالى براى دنیاپرستان جهت اندیشیدن به حیات معنوى در ارزشهاى جاودانى باقى نماند.

فریب و غرور

 در آیات دیگرى زندگى دنیا سرمایه‏ «فریب و غرور» شمرده شده است، مى‏فرماید:

«... وَ مَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا الّا مَتَاعُ الْغُرُورِ؛ زندگى دنیا چیزى جز سرمایه فریب نیست!»[3]

در جاى دیگر مى‏فرماید: «... فَلَاتَغُرَّنَکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ لَایَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ؛ پس‏ مبادا زندگى دنیا شما را بفریبد و مبادا (شیطان) فریبکار شما را به (کرم) خدا مغرور سازد و فریب دهد!»[4]

این تعبیرات نشان مى‏دهد که زرق و برق دنیاى فریبنده یکى از موانع مهم بر سر راه تکامل معنوى انسان است که تا این مانع را پشت سر ننهد راه به جایى نمى‏برد.

زندگى دنیا همچون سرابى است که تشنه‏کامان را در بیابان سوزان تعلّقات مادّى به سوى خود فرامى‏خواند، امّا هنگامى که نزد آن مى‏آیند چیزى که عطش را فرونشاند پیدا نیست، بلکه دویدن در این بیابان سوزان آنها را تشنه‏تر مى‏کند، باز سراب را در فاصله دیگرى جلو خود مى‏بینند و به گمان اینکه آنجا آب است به سوى آن مى‏شتابند و باز هم تشنه‏تر و تشنه‏تر مى‏شوند تا هلاک گردند.

بسیارند کسانى که سالها به سوى دنیا دویده‏اند، هنگامى که به آن رسیده‏اند صریحاً اعلام مى‏کنند نه تنها گمشده خود را (یعنى آرامش و آسایش) پیدا نکرده‏اند، بلکه‏ «شهد» آن را با «شرنگ» و «گل» آن را با «خار» همراه دیده‏اند، غالباً به جاى آرامش، نگرانى‏ها و اضطراب‏هاى آنها براى حفظ آنچه دارند چندین برابر شده است!

مایه غفلت از آخرت

گروه دیگرى از آیات از این حقیقت پرده برمى‏دارد که مجذوب شدن به زرق و برق دنیا انسان را از آخرت غافل مى‏کند؛ یعنى شغل شاغل و همّ واحد آنها مى‏شود و تمام توجّه آنان را به سوى خود جلب مى‏کند.

مى‏فرماید: «یَعْلَمُونَ ظَاهِراً مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمُ غَافِلُونَ؛ آنها تنها ظاهرى از زندگى دنیا را مى‏دانند و از آخرت غافلند!»[5]

آنها حتّى زندگى دنیا را نشناخته‏اند و به جاى اینکه آن را مزرعه آخرت و قنطره و گذرگاهى براى نیل به مقامات معنوى و میدانى براى ورزیدگى و تمرین جهت به دست آوردن فضایل اخلاقى بشناسند آن را به عنوان هدف نهایى و مطلوب حقیقى و معبود واقعى خود شناخته‏اند و طبیعى است که چنین افرادى از آخرت غافل مى‏شوند.

در جاى دیگر مى‏فرماید: «ارَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الْآخِرَةِ؛ آیا به زندگى دنیا به جاى آخرت راضى شده‏اید؟!» سپس مى‏افزاید: «فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِى الْآخِرَةِ الّا قَلِیلٌ؛ با اینکه متاع زندگى دنیا در برابر آخرت چیز اندکى بیش نیست».[6]

آرى افراد کم ظرفیّت و هوسباز، چنان دنیاى کوچک و ناپایدار در نظرشان بزرگ جلوه مى‏کند که حیات جاویدان و ابدى را که مملوّ از مواهب الهى است به فراموشى مى‏سپارند.

(عرض) موجود بى ثبات و زوال پذیر

در بخش دیگرى از آیات، دنیا به عنوان‏ «عَرَض» (بر وزن غَرَض) به معنى موجود بى ثبات و زوال پذیر تعبیر شده است، از جمله مى‏فرماید: «... تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ ...؛ شما سرمایه زوال‏پذیر دنیا را طلب مى‏کنید در حالى که نزد خداوند غنیمت‏هاى فراوانى براى شما (در سراى آخرت) است».[7]

در جاى دیگر خطاب به اصحاب پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله مى‏فرماید: «شما متاع ناپایدار دنیا را مى‏خواهید ولى خداوند سراى دیگر را براى شما مى‏خواهد»، (... یُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ ...)[8]

در آیات دیگرى نیز همین گونه تعبیر دیده مى‏شود که نشان مى‏دهد گروهى از مسلمانان یا غیر مسلمین به خاطر حرص در جمع آورى متاع زوال‏پذیر و ناپایدار دنیا از پرداختن به مواهب پایدار الهى در سراى دیگر و ارزشهاى والاى انسانى و مقام قرب به خدا باز مى‏مانند. آرى نعمت حقیقى زوال ناپذیر نزد اوست و باقى همه‏ «عرض» و «عارضى» و زوال پذیر است.

این تعبیر هشدارى است به همه دنیاپرستان که مراقب باشند سرمایه‏هاى عظیم انسانى خود را فداى امور زوال‏پذیر نکنند.

زینت زندگی دنیا

در بخش دیگرى از آیات، از مواهب مادّى دنیا تعبیر به‏ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا شده است‏[9].

تعبیراتى مشابه آن در آیات دیگر نیز آمده است، مانند: «مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا نُوَفِّ الَیْهِمْ اعْمَالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیهَا لَایُبْخَسُونَ؛ کسانى که زندگى دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمالشان را در همین دنیا به طور کامل به آنها مى‏دهیم و چیزى از آنها کم و کاست نخواهد شد (ولى در آخرت بهره‏اى نخواهند داشت)».[10]

در جاى دیگر خطاب به زنان پیامبر صلى الله علیه و آله مى‏فرماید: «یَا ایُّهَا النَّبِىُّ قُلْ لِازْوَاجِکَ انْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ امَتِّعْکُنَّ وَ اسَرِّحْکُنَّ سَرَاحاً جَمِیلًا؛ اى پیامبر! به همسرانت بگو: اگر شما زندگى دنیا و زرق و برق آن را مى‏خواهید بیایید با هدیه‏اى شما را بهره‏مند سازم و به طرز نیکویى رها سازم! (تا بتوانید به مقصد خود برسید)». [11]

این تعبیرات به خوبى نشان مى‏دهد که این زرق و برق‏ها تنها زیور و زینتى است براى حیات دنیاى مادّى. بدیهى است هرگز در مورد امور حیاتى و سرنوشت‏ساز تعبیر به زینت نمى‏شود آن هم زینت‏ «حیات دنیا» که به معنى زندگى پست است.

شایان توجّه اینکه: حتّى زینت بودن آن هم در آیات دیگر زیر سؤال رفته است و تعبیر به‏ «زُیِّنَ» شده که نشان مى‏دهد یک زینت مصنوعى و خیالى و پندارى است، نه یک زینت واقعى و حقیقى.

مثلًا در سوره بقره آیه 212 مى‏خوانیم: «زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیَاةُ الدُنْیَا ...؛ زندگى دنیا براى کافران زینت داده شده است»!

و در سوره آل عمران آیه 14 مى‏فرماید: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ ...؛ محبّت امور مادّى از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و ... در نظر مردم زینت داده شده است»!

این تعبیرات و تعبیرات مشابه آن نشان مى‏دهد که حتّى زینت بودن این امور جنبه‏ پندارى و خیالى دارد و گرفتاران آنها در واقع گرفتار خیال و پندار خویشند.

سؤال مهم: چرا خداوند این امور را در نظرها زینت داده؟!

به یقین براى آزمایش انسانها و تربیت و پرورش آنهاست؛ زیرا هنگامى که این اشیاى زینتى جالب و دلربا که غالباً با گناه و حرام آلوده است به خاطر خدا رها مى‏کند، نهال ایمان و تقوا در وجود آنها بارور مى‏شود وگرنه صرف نظر کردن از اشیاى غیر جالب افتخارى محسوب نمى‏شود.

به تعبیر دقیق‏تر تمایلات افسار گسیخته درونى و هوا و هوس‏هاى سرکش، امور مادّى و گناه آلود را در نظر انسان جلوه مى‏دهد، بنابراین زینت بودنش از درون انسان مى‏جوشد و اگر به خدا نسبت داده شده است به خاطر آن است که خداوند چنین اثرى را در آن تمایلات و هوس‏هاى سرکش آفریده و اگر در بعضى از آیات به شیطان نسبت داده شده، مانند «... وَ زُیِّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ اعْمَالَهُم ...؛ شیطان اعمالشان را در نظرشان جلوه داد»[12] نیز به خاطر همین است که این تزیین از یک نظر کار خداست چرا که اثر هر چیزى از اوست و از نظر دیگر کار هوس‏هاى درونى است و از دیدگاه سوم کار شیطان است (دقّت کنید).

به هر حال از مجموعه آیات بالا به دست مى‏آید که حبّ دنیا هرگاه به صورت افراطى در آید انسان را به بیگانگى از خدا مى‏کشاند.

منبع:

اخلاق در قرآن، ج‏2، ص:106 تا 110.