گناه شناسی

آمارها می­ گوید ازدواج­ های غیر رسمی لااقل در شهرهای بزرگ رو به گسترش است تا انجا که بسیاری از مسئولان هم از این پدیده اجتماعی ابراز نگرانی کرده اند برخی از این ازدواج­ ها به زندگی زیر یک سقف منتهی نمی­شود بلکه رابطه ­آنها در خانه­ های مجردی پیگیری می شود! گفته می شود ۳۰٪ از جوانان در شهرهای بزرگ در خانه های مجردی زندگی می کنند تا آنجا که برخی کارشناسان دهه ۹۰ را دهه تجردگزینی نامیده اند.

چیستی و چرایی

هم‌باشی، زندگی زناشویی بدون ازدواج رسمی یا زندگی مشترک بدون ازدواج که از دید برخی دیگر “ازدواج سفید” نام گرفته، هر چند در دنیا پدیده­ جدیدی نیست اما در ایران مسئله ای جدید و یک شوک فرهنگی است. ازدواج سفید نوعی ازدواج است که در نهادهای دولتی مربوطه و یا سازمان‌های دینی ثبت نمی‌شود. در این نوع ازدواج زن و مرد با هم زندگی می‌کنند و کارهای مربوط به خانواده بر دوش هر دو نفر است ولی از نظر قانون زن و شوهر رسمی محسوب نمی‌شوند. بر اساس تعریف، زندگی زناشویی بدون ازدواج موقعی که دو فرد مجرد از دو جنس متفاوت قبل از ازدواج با هم زندگی می‌کنند، اتفاق می‌افتد. این برای افرادی ‌که، به تعهد اجتماعی و شخصی که ازدواج لازم دارد تمایل ندارند، یک مسیر میان‌بر است؛ حداقل برای مدتی. اندیشمندان اجتماعی برای این نوع زندگی که در ایران عمدتا در بین دانشجویان رواج دارد دلایل مختلفی را برشمرده ­اند:

1. مشکلات مالی
2. محک زدن رابطه
3. آشنایی بیشتر
4. عدم اعتقاد به ازدواج از مهمترین این دلایل­اند.

همچنین سست شدن اعتقادات مذهبی لااقل در بخشی از جامعه و عدم پذیرش مسئولیت توسط نسل جدید، از دیگر دلایل این نوع ازدواج است. تجرد قطعی بخشی از جوانان -بخصوص دختران- و همچنین افزایش مردان تنها و زنان بیوه که ناشی از افزایش طلاق در جامعه است باعث تشدید این مسئله می شود. در کنار مشکلات داخلی که این مسئله را موجب می شوند، الگوبرداری از ماهواره و رسانه های بیگانه بویژه سریال های ساخت ترکیه این مسئله را تشدید می کنند و قبح آن را از بین می برند.

دلیل گسترش این سبک از زندگی را می توان از دیدی دیگر نیز تحلیل کرد؛ وقتی جامعه ای مدرن می شود فقط شهرها، روستاها، کارخانه ها و مدارس را تغبییر نمی دهد بلکه موجب تغییر در روابط اجتماعی هم می شود. وقتی زنان تحصیل می کنند و استقلال اقتصادی پیدا می کنند دیگر حاضر نیستند قوانین مرد سالارانه را بی چون و چرا بپذیرند. بسیاری از چیزهایی که ما به جرم “غربی بودن” نفی کرده و رد می کنیم بیشتر از آنکه غربی باشند از مظاهر یک جامعه مدرن هستند که طبعا به دلایل تاریخی، غربی ها برای اولین بار آن را تجربه کرده اند.

از جمله ویژگی های یک جامعه ی مدرن “تنوع طلبی” است. این ویژگی در بسیاری از قسمت های زندگی مدرن رواج دارد و ازدواج نیز از این مسئله مسثنا نیست. در اینجا تنوع طلبی یعنی اینکه فرد بخواهد هر روزش را با کسی سر کند و این خواسته مستلزم این است که به هیچ قانونی متعهد نباشد تا بیرون آمدن از ذیل آن زحمت یا هزینه ای داشته باشد. زندگی زناشویی بزرگترین تعهد هر فرد در طول زندگی است. نهاد خانواده که به گفته ی جامعه شناسان مهم ترین نهاد هر جامعه است نیازمند مسئولیت پذیری و تعهد طرفین است. اما خواست تنوع در روابط و امکان آن، باعث می شود فرد از زیر بار تشکیل خانواده شانه خالی کند و تن به نوعی زندگی بدهد که امروزه در حال افزایش است. در این نوع ازدواج با توجه به اینکه هیچ کجا سندی مبنی بر زن و شوهری ثبت نشده است، دختر و پسر می توانند به راحتی قطع رابطه کنند بدون اینکه اتفاقی افتاده و کسی از کسی انتظار و توقعی داشته باشد.

جامعه شناسی و ازدواج سفید

آمارها نشانگر این است که این نوع ازدواج ها بیشتر در شهرهای بزرگ وجود دارد. زیاد بودن این نوع ازدواج در شهرهای بزرگ ناشی از این مسئله است که فرهنگ مدرن در حال گسترش در شهرهای ایران است و لذا ازدواج سفید و تحلیل آن نیاز به یک بحث جامعه شناسانه دارد. امروزه جامعه ی ایران شاهد چنان چرخش و تحولی در الگوی خانواده است که برای نسل های قدیمی غیر قابل باور است. افزایش نرخ طلاق، بالا رفتن سن ازدواج، خانواده های کم جمعیت و امروزه “ازدواج سفید” از جمله تغییراتی است که در الگوی خانواده رخ داده است. فقط شکل خانواده و ترکیب آن نیست که دچار تغییر شده است بلکه توقعات و انتظارات اعضای خانواده از روابط و مناسبات خویش نیز دچار تغییرات اساسی شده است. در دوران حاضر “رابطه­” مفهومی فعال است که اگر قرار باشد در طول زمان دوام بیاورد، باید اعتماد طرف مقابل جلب شود. عنصر عاطفه مهم ترین مفهوم پایه ای روابط زناشویی در دوران کنونی است که هر کدام از طرفین از دیگری انتظار دارد آن را در رفتارهای خویش رعایت کند اما به دلایلی که در بالا گفته شد این خواسته همیشه تامین نمی شود، لذا افراد ترجیح می دهند تا زمانی به رابطه شان ادامه دهند که این عنصر وجود داشته باشد. طرفین هرگاه احساس کنند این خواسته شان تامین نمی شود جدایی را ترجیح می دهند. شخص چون از قبل می داند امکان ندارد یک نفر همیشه او را دوست داشته باشد از ابتدا رابطه اش با او را به گونه ای تنظیم می کند که هر گاه بخواهد، امکان جدایی وجود داشته باشد.

امروزه در جوامع مدرن زندگی زناشویی و ازدواج همچون قراردادی کاری در نظر گرفته می شود که تا هر وقت برای طرفین فایده ی عقلانی داشته باشد قابل ادامه دادن است وگر نه فسخ آن بهتر است. در این حالت بهتر است قرارداد از ابتدا به گونه ای بسته شود که برای هر دو طرف قابل فسخ باشد و ضمنا فسخ آن به راحتی و بدون دخالت نهادهای قانونی جامعه صورت بگیرد.

پیامدهای جامعه شناختی ازدواج سفید

حال که به لحاظ جامعه شناسی تحلیل مختصری از ازدواج سفید بدست آمد لازم است به پیامدهای جامعه شناختی آن نیز اشاره کنیم. جامعه برای ادامه ی بقای خود نیازمند انسان هایی است که متعهد و مسئولیت پذیر باشند. وقتی شخصی حاضر به پذیرفتن مسئولیت یک خانواده ی نباشد چگونه می تواند در جامعه مسئولیت های سنگین تر و مهم تری را قبول کند؟. جامعه ای که از چنین افرادی تشکیل شود هیچگاه نمی تواند هدفی را که بدان باور دارد دنبال کند.

دیگر پیامد مهم از هم پاشیدن الگوی خانواده اصیل و رواج ازدواج های سفید، بالا رفتن هزینه های اجتماعی است.  فرزندانی که از طریق چنین ازدواج هایی بدنیا می آیند در واقع فرزندان جامعه محسوب می شوند و هزینه بزرگ شدن آنها بر عهده جامعه است. طبیعتا چنانچه جامعه نهادهایی برای پرورش این فرزندان نداشته باشد متحمل هزینه های اجتماعی و فرهنگی بسیاری می شود. البته قبل از اینکه بخواهیم در مورد نهادهایی برای پرورش چنین فرزندانی صحبت کنیم باید به خاطر داشته باشیم که بعضی فرهنگ ها توانایی تحمل چنین شوک های فرهنگی ای را ندارند و لذا صحبت از چنین نهادهایی بیهوده و از اساس اشتباه است. فرزندان حاصل از چنین ازدواجی بیشترین لطمه را متحمل می‌شوند، چراکه چنین ازدواجی ثبت نمی‌شود و سرنوشت آنان پس از تولد مشخص نیست.

دیگر پیامدی که بر این نوع ازدواج ها مترتب است عاقبت و سرانجام دخترهایی است که به چنین ازدواج هایی تن می دهند. با توجه به گزارش هایی که در این زمینه وجود دارد این نوع خانواده ها تا زمانی تداوم دارد که دختر جذابیت ظاهری داشته باشد ولی پس از اینکه از جذابیت ظاهری اش کاسته شود آن خانواده فرو می پاشد. پسر می تواند خانواده ی دیگری تشکیل دهد ولی دختر هم به دلیل آسیب روحی ای که به او وارد می شود و هم به دلیل از بین رفتن زیبایی اش نمی تواند خانواده تشکیل دهد. جامعه شناسانی که بر روی این مسئله تحقیق و پژوهش داشته اند معتقدند: در این نوع ادواج، دخترها ضرر می‌کنند چون فرهنگ جامعه ما این گونه است که وقتی دختری با یک پسر رابطه داشته باشد بعد از پایان یافتن آن رابطه کسی به سراغش نخواهد رفت و این اتفاق ضربه سنگینی است که بر دختران جامعه وارد می‌شود. وی پس از این اتفاق و پس از اینکه مدت زیادی را با یک نفر بوده است، بعد از آن مجبور است هر شب را با یک نفر سر کند و نتیجه ی این مسئله روشن و واضح است. او دیگر نمی تواند یکی از دو عضو اصلی یک خانواده قرار گیرد و تبدیل که به یک زن خیابانی می شود.

ازدواج سفید و آسیب های روانی

روان شناسان معتقدند رابطه‌ای که از طریق ازدواج سفید بوجود می آید موجب کاهش فرزندآوری می‌شود، بعلاوه سطح زندگی افراد تغییر می‌کند و خلاء روانی برای دختر را در پی داردو همچنین ممکن است شانس مادر شدن او را کاهش دهد و حتی به آسیب‌هایی مانند اعتیاد سوق پیدا کنند، این در حالی است که مردان در صورت ترک چنین رابطه‌ای کمتر آسیب می بینند. در چنین ازدواج‌هایی امکان دارد که یکی از طرفین هر لحظه نسبت به ادامه این رابطه اظهار بی میلی کند و این امر موجب وارد شدن صدمات روحی قابل توجهی به طرف مقابل به ویژه زنان می‌شود چرا که آنان بر حسب طبیعت خود دوست دارند روی فردی سرمایه‌گذاری عاطفی کنند که از ارزش لازم برخوردار باشد.

ازدواج سفید و قانون

در جمهوری اسلامی ایران، تنها ازدواج هایی به رسمیت شناخته می شوند که در دفاتر ازدواج ثبت شوند. در این نوع ازدواج ها  تکالیف دو طرف مشخص است و هر اتفاقی که پس از ازدواج بیفتد قانون مسئولیت دو طرف را مشخص کرده است. همچنین در صورت بروز اختلاف یا موارد جرم با مراجعه به قانون می توان مسئله را پیگیری و حل کرد. اما در قانون جمهوری اسلامی به تبع دین اسلام، ازدواج سفید به رسمیت شناخته نشده و جرم محسوب می شود. طبیعتا وقتی قانون اصل این ازدواج را جرم می داند هیچ گاه مسئولیت پیگیری تبعات آن را بر عهده نمی گیرد و با تبعات آن نیز همانند جرم برخورد می کند.

راه حل

اسلام ١۴٠٠ سال پیش، راه حلى به عنوان ازدواج موقت را ارائه داده است که در حال حاضر می تواند کارایی داشته باشد. اما به دلیل اینکه در بیان این مسأله کوتاهی شده و ابعاد آن را تبیین نگردیده است، مردم نسبت به ازدواج موقت انزجار پیدا کرده اند. کارشناسان معتقدند عقد موقت بهترین راه حل براى دانشجویان و کسانى است که امکان ازدواج دائم ندارند. در این نوع ازدواج حتی دختر می تواند شرط کند رابطه زناشویی وجود نداشته باشد، در عقد موقت هر یک از طرفین می تواند در منزل و اقامتگاه جدایى باشد و تنها چند ساعت را به هم اختصاص بدهند. این نوع ازدواج راهی برای ارضای هوس نیست بلکه جایگزینی است برای کسانی که امکان ازدواج دائم ندارند. برای اینکه معضل ازدواج سفید حل شود باید به این نکته توجه کرد که عادت های فرهنگی بد جامعه ی ما که در دوران اخیر بوجود آمده است یکی از دلایل رو آوری به این نوع ازدواج است. در دوران حاضر خانواده های برای ازدواج شرایط سختی را بوجود می آورند، به عنوان مثال مهریه های سنگین یکی از مصادیق این مسئله است. برای ترویج ازدواج و تشویق جوانان به ازدواج شرعی و قانونی باید موانع فرهنگی این نوع ازدواج ها از سر  راه برداشته شود.