گناه شناسی

توبه در قرآن

توبه در لغت به معنی بازگشت از گناه است. وقتی گفته می‌شود فلانی توبه کرد، یعنی از گناه خویش بازگشت.

توبه بنده

توبه گاهی به بنده نسبت داده می‌شود، و گاهی دیگر به خداوند سبحان. وقتی توبه به بنده نسبت داده می‌شود،[1] به معنی بازگشت بنده است بسوی پروردگار خویش، از نافرمانی و معصیت به طاعت، در حالی که بنده پشیمان از کردار خویش است و از خدا چشم‌پوشی و بخشایش می‌طلبد. توبه خدا

اما توبه اگر به خدا نسبت داده شود،[2] به معنی بازگشت خدا به بنده خویش است از عقوبت و کیفر، به آمرزش و لطف و تفضّل بر او، با قبول توبه‌اش و چشم پوشی از لغزش و خطایش.[3]

در قرآن، توبه به هر دو معنا بسیار آمده است. از آن جمله است:

أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.[4]

یقیناً هرآن کس از شما که از روی جهالت و نادانی بدی کند، سپس از گناه خویش بازگردد و اصلاح و جبران کند، پس بی‌تردید خداوند آمرزنده و مهربان است.

مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ.[5]

آنکه توبه نکند، پس آنها یقیناً ظالمان و ستمکارانند.

فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.[6]

پس هرکه، پس از ستمی که کرده است توبه کرد و کار خود را اصلاح کرد، پس یقیناً خدا بسوی او باز می‌گردد. (با قبول توبه‌اش از عقوبت و کیفر او چشم‌پوشی می‌کند)، بی‌تردید خداوند آمرزنده و مهربان است.

وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ.[7]

و خدا می‌خواهد که (با قبول توبه شما و چشم‌‌پوشی از کیفر شما و آمرزش و لطف خود) بسوی شما بازگردد.

معنی لغوی توبه

در مفردات راغب در معنای توبه می‌خوانیم:[8]

توبه به معنای ترک گناه است به زیباترین صورت، و آن رساترین صورت عذرخواهی است.

عذرخواهی سه گونه است:

یا آنکه می‌گوید فلان کار را نکرده‌ام.

یا می‌گوید: آن کار را کرده‌ام ولی منظورم از آن کار چنین و چنان بوده است.

و یا می‌گوید: آن کار را کرده‌ام، ولی بد کرده‌ام و دیگر هرگز نخواهم کرد.

و قِسم چهارمی برای آن نیست. و این قِسم آخر همان «توبه» است.

معنی اصطلاحی توبه

«توبه» در زبان شرع عبارت است از: ترکِ گناه به خاطر زشتیِ آن، و پشیمانی بر آنچه (درگذشته) واقع شده و تصمیم بر، ترکِ بازگشت به آن گناه (در آینده)، و جبرانِ آن کارها که قابل جبران است.

و شیخ انصاری ـ رحمة الله علیه ـ توبه را این گونه تعریف کرده است:[9]

معنای توبه از نظر شرع بازگشت به صراط مستقیم الهی است پس از انحراف از آن.

 [1]. تابَ اِلَی الله: از نافرمانی خدا به سوی او بازگشت. تائب: انسان توبه کار.

[2]. تابَ الله عَلَیه: خداوند او را آمرزید و با لطف و فضل خود بسوی او بازگشت. توّاب: از صفات خدا، بسیار توبه پذیر.

[3]. مراجعه کنید به معجم وسیط، ج 1، ماده «توب» و المنجد ماده «تاب».

[4]. سوره انعام، آیه54.

[5]. سوره حُجُرات، آیه 11.

[6]. سوره مائده، آیه 39.

[7]. سوره نساء، آیه 27.

[8]. مفردات راغب، ماده «توب»، ص 76.

[9]. مکاسب شیخ انصاری ـ رحمة الله علیه ـ، ص 355.

منبع: توبه زیباترین پوزش