گناه شناسی

حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند:

«إِنَّ أَصْلَ الْعَقْلِ الْعَفَافُ وَ ثَمَرَتَهُ الْبَرَاءَهُ مِنَ الْآثَامِ وَ أَصْلَ الْعَفَافِ الْقَنَاعَهُ وَ ثَمَرَتَهَا قِلَّهُ الْأَحْزَانِ؛ ریشه عقل، عفت است و میوه‌اش خودداری از گناه و ریشه عفت قناعت است و میوه‌اش کم شدن اندوه‌ها»[۱]

و نیز می‌فرمایند:

«مَنْ عَقَلَ عَفَ؛ کسی که عاقل باشد، پاک‌دامن می‌شود.»[۲]

و درجایی دیگر می‌فرمایند:

«یسْتَدَلُّ عَلَی عَقْلِ الرَّجُلِ بِالتَّحَلِّی بِالْعِفَّهِ وَ الْقَنَاعَه؛ نشان عقل انسان آراستگی به عفت و قناعت[۳] است.»[۴]

از سه حدیث شریف فوق می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که سه فضیلت عقل، عفت و قناعت باهم مرتبط هستند و به تقویت یکدیگر می‌انجامند به این شکل که ریشه عقل عفت است و ریشه عفت قناعت، یعنی قناعت در اصل هم ریشه عفت است و هم ریشه عقل و این یعنی فضیلت قناعت کمک می‌کند که انسان عفیف باشد و فضیلت عفت کمک می‌کند که انسان عاقل باشد و عقل هم انسان را به‌سوی عفت و قناعت راهنمایی می‌کند.

به‌عنوان‌مثال کودکی که هنوز عقلش کامل نشده است، نمی‌تواند جلوی خواسته‌های خودش را بگیرد و هیچ محدودیتی برای امیال خود قائل نیست. هر چه که می‌بیند را می‌خواهد به دست بیاورد ولو با گریه و بی‌تابی و این یعنی هنوز عفت و قناعت ندارد. ولی همین کودک به‌مرور که بزرگ‌تر و عاقل‌تر می‌شود، هنگام محدودیت‌ها و موانع مختلف، از بسیاری از خواسته‌های خود صرف‌نظر می‌نماید و از آن چه که مناسب شأن خود نمی‌بیند، خودداری می‌ورزد.

[۱]. بحارالانوار ج ۷۵ ص ۷.

[۲]. غررالحکم و درر الکلم، ص: ۵۷۴.

[۳]. ویکی فقه: «قناعت، رضایت به کم و حسن تدبیر معاش است بدون دوست داشتن زیاده از حد زندگانی و اعتدال. قناعت از ماده قنع و به معنای اکتفا کردن به اندک و ضد اسراف‌کاری است. در اصطلاح شرعی: صفتی است که با تکرار و تمرین در انسان به‌صورت ملکه‌ای درمی‌آید که باعث خشنودی و راضی شدن به چیز کم و نگه‌داشتن نفس از زیاده‌خواهی می‌شد.»

[۴]. غررالحکم و درر الکلم، ص: ۷۹۹.

ای دل عبث مخور غم دنیا را     فکرت مکن نیامده فردا را

این دشت خوابگاه شهیدان است     فرصت شمار وقت تماشا را

از عمر رفته نیز شماری مکن     مشمار جدی عقرب و جزا را

آرامشی ببخش توانی گر     این دردمند خاطر شیدا را

ای دوست تا که دسترسی داری    حاجت برآر اهل تمنا را

زیرا که جستن دل مسکینان     شایان سعادتیست توانا را

مریم بسی به نام بود لیکن     رتبت یکی است مریم و عذرا را

خودرأی می نباش که خودرایی     راند از بهشت آدم و حوارا

پاکی گزین که راستی و پاکی     بر چرخ برافراشت مسیحا را

علم است میوه شاخه هستی را     فضل است پایه مقصد بالا را

نیکو نکوست غازه و گلگونه     نبود ضرور چهره زیبا را

ای نیک یا بدان منشین هرگز     خوش نیست وصله جامعه دیبا را

ای آنکه راستی به من آموزی     خود در ره کج از چه نهی پا را

خون یتیم در کشی و خواهی     باغ بهشت و سایه طوبی را

نیکی چه کرده‌ایم که تا روزی    نیکو دهند مزد عمل ما را

برداشتیم مهره رنگین را     بگذاشتیم لؤلؤ لالا را |

پروین اعتصامی
(دیوان، ص ۲۳)